Έπος του 1940 σε κινούμενα σχέδια

Του Δρ Σπυρίδωνα Μουρατίδη*

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η ελληνική τέχνη χρησιμοποιήθηκε για να απεικονίσει και να διαιωνίσει με χρώμα τη σύγκρουση των Ελλήνων με τους Ιταλούς, η οποία κατέληξε σε νίκη για τον ελληνικό λαό.

Από την πρώτη στιγμή η τέχνη απεικόνιζε γλαφυρά τον γενικό ενθουσιασμό και την πληθωρικότητα των Ελλήνων, την ταχύτητα του πολέμου και το μεγαλείο της νίκης, αλλά και τις δοκιμασίες, τις κακουχίες και τους θρήνους των τραυματιών, ακόμη και τον θάνατο – όλο το φάσμα. Πόλεμος.

Οι σκιτσογράφοι που δούλευαν για εφημερίδες εκείνη την εποχή επιστρατεύτηκαν στον πόλεμο κατά των Ιταλών. Από την πρώτη στιγμή της κήρυξης του πολέμου, οι σκιτσογράφοι ήταν «στη δουλειά». Η παρουσία τους έγινε αισθητή κυρίως μέσα από κινούμενα σχέδια, αλλά και από αφίσες και κάποια κόμικς. Οι εφημερίδες που είχαν κανονικούς σκιτσογράφους τα αξιοποίησαν καλά. Άλλοι δημιούργησαν ειδικές στήλες και δέχτηκαν δωρεάν συνεργασία ή προσέλαβαν σκόπιμα σκιτσογράφους.

Από την αρχή του πολέμου και την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα, η ελληνική γελοιογραφία έφτασε στο ζενίθ της, απαλλαγμένη από το βαρύ φορτίο της αφόρητης λογοκρισίας των προηγούμενων ετών.

Οι πρώτοι άνθρωποι που «διασκέδασαν» το κοινό σε καθημερινή βάση, αλλά και οι πρωτοπόροι, ήταν οι διάσημοι σκιτσογράφοι της εποχής: Φ. Δημητριάδης, Γ. Καυβέλης, Στ. Πολενάκης, Ανν. Βλασσόπουλος, Σοφοκλής, Αντωνιάδης, Αν. Βώτης, Β. Παυλίδης, Κ. Μπέζος, Ν. Καστανάκης και Μιχ. Τον Νικολινάκο ακολούθησε χορωδία από νεότερους σκιτσογράφους.

Η γλώσσα των κινουμένων σχεδίων είναι σύγχρονη, άλλοτε καθαρή, άλλοτε όχι, για να εξυπηρετεί τον επιδιωκόμενο σκοπό: την κοροϊδία του εισβολέα. Η αλήθεια είναι ότι η ιταλική ηγεσία έβγαζε δικαιολογίες για να κοροϊδέψει τον πόλεμο κρατώντας τον Μουσολίνι ως Μουσολίνι. Ο Μουσολίνι ήταν ένας χοντρός, φαλακρός, αδύναμος δικτάτορας με εξωφρενικές χειρονομίες και εκφράσεις.

Η επίθεση στην Ελλάδα αποφασίστηκε στις 15 Οκτωβρίου σε σύσκεψη στην οποία συμμετείχαν, εκτός από τους Μουσολίνι και Τσιάνο, ο Ανώτατος Διοικητής του Ιταλικού Στρατού και άλλοι στρατιωτικοί και πολιτικοί αξιωματικοί. Ο στρατός, παρά τους μεγάλους ενδοιασμούς του, προετοίμασε την επίθεση την ώρα που είχε ορίσει ο Ιταλός δικτάτορας. Οι περιορισμένες δυνάμεις που συμμετείχαν στην αρχική φάση της επίθεσης, καθώς και οι στόχοι και η κατεύθυνση της επίθεσης, μαρτυρούν τις προσδοκίες των Ιταλών που αποδείχθηκαν αδύνατες.

Ο Μουσολίνι ανέφερε «μια βόλτα με καφέ στην Αθήνα σε πέντε μέρες». Ο σκιτσογράφος Κ. Ο Μπέζος σκιαγράφησε τον Έλληνα σερβιτόρο στον Ιταλό: «Πες στον Μουσολίνι ότι ο καφές που παρήγγειλε να πιει στην Αθήνα είναι παγωμένος.» Στο μεταξύ δεν είχαν περάσει πέντε, αλλά 103 μέρες.

Ο Μουσολίνι απείλησε να συντρίψει κάθε αντιπολίτευση με τις μηχανοποιημένες φάλαγγες του, αλλά η πραγματικότητα τον απέτυχε παταγωδώς.

Στις 14 Νοεμβρίου ξεκίνησε μια ελληνική αντεπίθεση στο μέτωπο. Οι Ιταλοί υποχώρησαν, τα λάφυρα του πολέμου ήταν άφθονα και οι Ιταλοί αιχμαλωτίστηκαν. Σοφ. Ο Αντωνιάτης αξιοποιεί την πένα του, περιγράφοντάς μας τι γίνεται στο θέατρο… μπίζνες.

Οι ελληνικές νίκες, βέβαια, είχαν σοβαρό αντίκτυπο στο εχθρικό στρατόπεδο. Από τα μέσα Νοεμβρίου ξέσπασε μια κρίση μέσα στην ιταλική ηγεσία, που οδήγησε στα τέλη του μήνα στην παραίτηση στρατηγών και στην ανάκληση άλλων από το μέτωπο.

Την ίδια περίοδο το Ελληνικό Ναυτικό είχε να επιδείξει σημαντική δραστηριότητα. Οι απώλειες του ισχυρού ιταλικού ναυτικού ήταν μεγάλες.

Παρά τις σημαντικές απώλειες και τις κακουχίες από τον σκληρό χειμώνα, το ηθικό των Ελλήνων ήταν πολύ υψηλότερο από αυτό των Ιταλών.

Οι ιταλικές μονάδες, εναλλάξ στο μέτωπο, είχαν γυναικεία ονόματα (“Julia”, “Ferrara”) ή αστεία (“Toscan Wolves”) και αυτό αγνοήθηκε από τους πολεμικούς σκιτσογράφους.

Ένας από τους κύριους λόγους που οδήγησαν στην έκρηξη στα κινούμενα σχέδια ήταν πολεμικές αναφορές που προσπαθούσαν να δικαιολογήσουν ήττες στο μέτωπο του πολέμου.

Ο Μουσολίνι ήλπιζε σε μια εαρινή επίθεση τον Μάρτιο, αλλά βρήκε τον ελληνικό στρατό με το ίδιο υψηλό ηθικό όπως και στις επιχειρήσεις του προηγούμενου έτους.

Πολλά από τα αιχμηρά σκίτσα των Ελλήνων σκιτσογράφων αναπαράχθηκαν και στάλθηκαν στην Ευρώπη με τη μορφή καρτ ποστάλ. Με την ελληνική προπαγάνδα ασχολήθηκαν και ξένοι σκιτσογράφοι. Για όλους τους Άγγλους σκιτσογράφους της περιόδου 1940–41, η ερμηνεία της ελληνικής αντίθεσης στην έντυπη εκτύπωση είχε ουσιαστικά ένα κοινό: μια σύνδεση με τους αρχαίους προγόνους.

Στο πρόσωπο του Μουσολίνι, οι σκιτσογράφοι κορόιδευαν τον φασισμό: ιδρώτας από το άσκοπο κυνήγι στα ελληνικά βουνά, ντυμένος κλέφτης ή μεταμορφωμένος σε γουρούνι, δειλός δεσμοφύλακας υπό τις διαταγές του Χίτλερ κ.λπ. Γελοιογραφία δημοσιεύτηκαν και σε αμερικανικές εφημερίδες.

Ο πόλεμος των καλλιτεχνικών μέσων στον πόλεμο της δεκαετίας του ’40 είχε εντελώς αντιφασιστικό χαρακτήρα. Ελάχιστα υποδηλώνουν αγώνας μεταξύ του ελληνικού και του ιταλικού λαού. Το επίκεντρο είναι κυρίως ο επιπόλαιος Μουσολίνι, οι ηττημένοι στρατηγοί και οι πεσμένοι Βερσαλλίες και Καραμπινιέροι.

Οι συνοπτικές περιγραφές των Ιταλών στρατιωτών που προβλήθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, που δικαιολογούνταν τότε επειδή εξυπηρετούσαν συγκεκριμένους δικαιούχους, δεν ίσχυαν στην πραγματικότητα. Στο μέτωπο, οι Ιταλοί στρατιώτες, όπως και οι εχθροί τους, πλήρωσαν το τίμημα μιας άδικης μάχης, βουτηγμένες στη λάσπη και το χιόνι. Πολέμησαν γενναία με τους εχθρούς τους και διεκδίκησαν με πείσμα κάθε λόφο και στενό στα φιλόξενα αλβανικά βουνά. Αλλά οι αντίπαλοί τους, πέρα ​​από τη γενναιότητα, ήταν πεπεισμένοι για τη δικαιοσύνη του σκοπού τους, και έτσι υποτάχθηκαν.

Βιβλιογραφία:

– Αρχείο Συλλόγου Φίλων Γελοιογραφίας.

– Κ. Λεοντής, «Εικαστική τέχνη και έπος του 40», Εφημερίδα Καθημερινή, 26-10-1997.

– Χ. Παναγιώτου, «Χλευάζοντας τον Φασισμό», εφημερίδα Καθημερινή, 26-10-1997.

– Ε. Γίγα, Μαρτυρίες Ηρώων του 40, Περιοδικό Time Out, 27-10/2-11-2002.

– Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. 15

– Δ. Σαπρανίτης, Μια ιστορία της ελληνικής γελοιογραφίας, 3.000 χρόνια αμφιβολίας, Αθήνα 2001.

* Σπυρίδων Χ. Ο Μουραδίδης είναι διδάκτωρ Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, ζωγράφος και σκιτσογράφος.