Η 27η Μαΐου τιμά τη δολοφονία του ειρηνευτή Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη το 1963 – ένα κομβικό γεγονός που συνεχίζει να έχει απήχηση στη σύγχρονη ελληνική πολιτική ζωή. Η δέσμευση του Λαμπράκη για την ειρήνη υπήρξε η κινητήρια δύναμη πίσω από το διεθνές αντιπυρηνικό κίνημα.
Η δολοφονία του από δεξιούς τραμπούκους ενέπνευσε τον συγγραφέα Βασίλη Βασιλικό να γράψει ένα πολιτικό μυθιστόρημα «Ζ». Ο τίτλος προέρχεται από την ελληνική λέξη Ζει (Zi) που σημαίνει “[He] Πνεύματα!» Ενσαρκώνει το πνεύμα που ενσαρκώνει ο Λαμπράκης.
Το 1969, ο καταξιωμένος Ελληνογάλλος σκηνοθέτης Κώστας Γαβράς έδωσε ζωή σε αυτό το μυθιστόρημα με το διεθνώς αναγνωρισμένο Ζ του, το οποίο προτάθηκε από τα Όσκαρ τόσο για την καλύτερη ταινία όσο και για την καλύτερη ξενόγλωσση ταινία. Το γράμμα «Ζ» έγινε γρήγορα παγκόσμιο γκράφιτι στους δρόμους της Αθήνας, αναδεικνύοντας σε σύμβολο ειρήνης και δημοκρατίας. Δυστυχώς, οι περισσότεροι νέοι ακτιβιστές της ειρήνης σήμερα δεν γνωρίζουν τη ζωή και την κληρονομιά του Λαμπράκη.
Γιατρός και αθλητής
Η Λαμπράκη ήταν γιατρός, βουλευτής και αθλητής. Γεννημένος σε μια φτωχή οικογένεια στο χωριό Κερασίτσα, ανέβηκε στο μεγαλείο ως πρωταθλητής αθλητής, κατέχοντας το ελληνικό ρεκόρ στο άλμα εις μήκος για 23 χρόνια (1936-1959). Ο Λάμπρης εκπροσώπησε την Ελλάδα στο άλμα εις μήκος ανδρών και στο τριπλούν ανδρών στους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1936 και ενίσχυσε ενεργά τους δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων των Βαλκανίων στις συχνά δύσκολες στιγμές. Η φιλία του με τον Τούρκο πρωταθλητή του τριπλούν Tavić έδωσε χάρη στην ακλόνητη δέσμευση του Lambrace στις διαπολιτισμικές σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας και στη βαλκανική αλληλεγγύη.
Μέσα στις μαύρες μέρες της ναζιστικής κατοχής από το 1941 έως το 1944, η Λαμπράκη συμμετείχε ενεργά στην ελληνική αντίσταση. Το 1943, ίδρυσε την Ένωση Ελλήνων Αθλητών και οργάνωσε αγώνες, χρησιμοποιώντας τα έσοδα για τη χρηματοδότηση ζωτικών δημόσιων τραπεζών τροφίμων για τον φτωχό πληθυσμό της Ελλάδας.
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Λαμπράκης ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην ιατρική και άρχισε να εργάζεται ως λέκτορας στο Γυναικολογικό Τμήμα. Δημοσίευσε περισσότερες από 40 επιστημονικές εργασίες και τρεις τόμους κορυφαίου ελληνικού εγχειριδίου ενδοκρινολογίας, σε μια εποχή που η ενδοκρινολογία δεν είχε αναγνωριστεί ως ξεχωριστό πεδίο στην Ελλάδα. Διηύθυνε επίσης μια κλινική για μη προνομιούχους ασθενείς που χρήζουν ιατρικής φροντίδας.
Οι ιδεολογικές κλίσεις του Λαμπράκη έλκονταν προς την αριστερά, αλλά δεν ήταν κομμουνιστής. Βυθίστηκε στο ειρηνιστικό κίνημα και η προώθηση της ειρήνης κορυφώθηκε με την εκλογή του στη Βουλή των Ελλήνων το 1961, εκπροσωπώντας τον Πειραιά.
Υπό την ηγεσία του, δημιουργήθηκε στην Ελλάδα το 1961 η Διεθνής Επιτροπή για την Ύφεση και την Ειρήνη (ΕΔΥΕ), σηματοδοτώντας τη δέσμευσή μας για την ειρήνη. Ως Αντιπρόεδρος του ελληνικού παραρτήματος του Έντι Λαμπράκη, συμμετείχε σε ειρηνικές συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις, αψηφώντας πολλές πραγματικές απειλές κατά της ζωής του.
Δολοφονία
Στις 21 Απριλίου 1963 το ειρηνιστικό κίνημα στην Ελλάδα οργάνωσε την πρώτη εναρκτήρια Ειρηνική Συνέλευση, Από τον Μαραθώνα στην Αθήνα. Παρά την απαγόρευση συγκέντρωσης από την αστυνομία, η οποία οδήγησε σε πολλές συλλήψεις, ο Λαμπράκι, προστατευμένος από τη βουλευτική ασυλία, περπάτησε μόνος. Έφτασε στο τέλος της συγκέντρωσης και σήκωσε το πανό με το σύμβολο της ειρήνης. Η προκλητική του στάση οδήγησε στη σύλληψή του αργότερα.
Στις 22 Μαΐου, μετά από ομιλία του σε αντιπολεμική συγκέντρωση στη Θεσσαλονίκη, ο Λαμπράκης δέχθηκε άγρια επίθεση. Σε μια ανησυχητική δημόσια σκηνή που είδαν περαστικοί και αστυνομικοί, δύο ακροδεξιοί, ο Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης και ο Σπύρος Γκουτζαμάνης, χτύπησαν με ρόπαλο τον Λαμπράκη στο κεφάλι καθώς διέσχιζαν τους δρόμους με το τρίτροχο όχημά τους.
Έχοντας υποστεί εγκεφαλικές κακώσεις, ο Lambrakye υπέκυψε στα τραύματά του πέντε ημέρες αργότερα, στις 27 Μαΐου. Οι ενέργειες ενός γενναίου περαστικού, του Μανώλη Χατσιαποστόλου, με το παρατσούκλι «Ο Τίγρης», οδήγησαν στη σύλληψη των δολοφόνων αφού επενέβη άφοβα, πήδηξε στο αυτοκίνητό τους και προκαλώντας σωματική αντιπαράθεση.
Η Αθήνα έγινε μάρτυρας μιας ασυνήθιστης έκρηξης θλίψης και οργής κατά τη διάρκεια της κηδείας της Λαμπράκη, καθώς 500.000 άνθρωποι συγκεντρώθηκαν σε μια αξιοσημείωτη εκδήλωση αλληλεγγύης. Ενωμένοι στον κοινό σκοπό, καταδίκασαν δριμύτατα την κυβέρνηση των Ουίγγων και τη βασιλική αυλή, απαιτώντας δικαιοσύνη και τερματισμό της καταπίεσης.
Οι συνέπειες της δολοφονίας του Λαμπράκη είχαν εκτεταμένες επιπτώσεις, με αποκορύφωμα την παραίτηση του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή, ο οποίος έφυγε για το Παρίσι τον Ιούλιο του 1963. Αρπάζοντας την ευκαιρία, χιλιάδες νέοι Έλληνες συγκεντρώθηκαν για να ιδρύσουν τη Δημοκρατία της Νεολαίας Λαμπράκη, ένα μετασχηματιστικό πολιτικό κίνημα . διοργάνωσε.
Στο τιμόνι βρισκόταν ο συνθέτης Μίκης Θεοδωράκης, στενός φίλος του Λαμπράκη, ο οποίος ανέλαβε τον ρόλο του εναρκτήριου προέδρου του. Αυτό το αριστερό κίνημα έπαιξε ανεξίτηλο ρόλο στην οδήγηση της προοδευτικής ατζέντας της Ελλάδας κατά τη μετασχηματιστική δεκαετία του 1960 και είχε επιπτώσεις στις δεκαετίες του 1970 και του 1980.
Στα χρόνια της ανελέητης στρατιωτικής διακυβέρνησης του Συνταγματάρχη, της στρατιωτικής δικτατορίας από το 1967 έως το 1974, η απλή αναφορά του ονόματος του Λαμπράκη κατέστη παράνομη, ακόμη και η κατοχή των επιστημονικών του εργασιών ήταν ποινικό αδίκημα. Ωστόσο, με την τελική πτώση του στρατιωτικού καθεστώτος το 1974, το πνεύμα μνήμης της Λαμπράκη επανήλθε στην επιφάνεια. Αυτό πήρε τη μορφή πολλών δρόμων, πλατειών και ορόσημων που μετονομάστηκαν σε όλη τη χώρα προς τιμήν της κληρονομιάς του. Σε ένα αφιέρωμα, η Βουλή των Ελλήνων του απένειμε ομόφωνα την αναγνώρισή τους το 2013.
Κάθε Νοέμβριο, η αναζήτηση του Λαμπράκη για ειρήνη αντηχεί σε όλο τον Κλασικό Μαραθώνιο της Αθήνας, μια εκδήλωση αφιερωμένη στη μνήμη του.